Aleks Çaçi, (15 gusht 1916-23 shkurt 1989) mbahet mend si një ndër poetët e parë të lëvizjes përparimtare dhe letrarisht realiste që u formësia në vitet ’30 të shek. XX, (aq të famshme për letrat shqipe). Ndërkohë, emri i tij kujtohet me grupimin e brumosur letrar të pas Luftës, që me bindje ideale i shërbeu sistemit ndërgjegjshëm, artistikisht dhe moralisht. Në qoftë se do të perifrazoja Majakovskin e madh në një trajtë tjetër (Made In Ne), kur themi Aleks Çaçi nënkuptojmë “Ashtu Myzeqe” dhe kur lexojmë poemën “Ashtu Myzeqe” nënkuptojmë Aleks Çaçin e angazhuar shpirtërisht ndaj poezisë së përkushtuar, militante dhe optimiste. Ai njihet si poet i viteve të para të realizmit socialist, që shkrimtaria e tij është ndërtuar sipas partishmërisë komuniste.
Dy fjalë të veçanta parahyrëse: I lindur në Palasë të Himarës, Aleksi u edukua me kulturën e një familjeje të thjeshtë, të varfër, por dhe aq të emancipuar dhe qytetare për kohën. Xha Gogua (siç i flisnin më të rinjtë Grigor Çaçit, babait të Aleksit) ishte një këngëtar dhe valltar i shkëlqyer i fshatit erëmirë të Bregut, të Palasës me histori antike dhe me histori të re. Ai i kërrente vetë vargjet që këndonte apo që hidhte valle, ishte krijues i pëlqyer i këngëve të Palasës, sepse pinte ujë të kthjellët folklorik në gurrën popullore të krahinës. Xha Gogua gruan e kishte me origjinë nga Dukati. Shane Dukatja i flisnin. Emrin e kishte Evanthi. Edhe sot e kësaj dite ka ende banorë që mbajnë mend ç’do t’ju rrëfej. Unë i kam të dëgjuara nga Llambro Hysi, mësues nga Kallarati, intelektual i respektuar në bashkinë e Himarës dhe në qarkun e Vlorës, si dhe Odise Çaçi, nip i Aleks Çaçit, pedagog në universitetin “Ismail Qemali” të Vlorës, Docent.
Një njësi folklorike e veçantë: “Për ty sot e zura vajnë,/ E di dhe që do më shajnë,/ Po më mir’ le të më shajnë,/ Prangat shpirtin dot s’e mbajnë,/ Se shkuam një jet’ o lum!/ Herë ngrën’, herë pa ngrënë,/ Bashk’ në arë’ e bashk’ në punë,/ Në të mir’ e në fërtunë,/ Po nga zoti qe e thënë,/ Zameti s’na vate dëm-ë,/ Zameti na vate mbarë,/ Na u ngrenë djemt’ hallall,/ Inxhinjerë e shkrimtarë./ Rrofshin e paçin uranë! [Uratën, bekimin- shën. im: A.H]/ Na nxuarrë faqebardhë,/ Nderuan nën’ e babanë/ E të gjithë akrabanë/ Dhe miqtë ngado që janë.” Ky është varianti i mbledhur në Palasë dhe që mbahet mend jo vetëm nga bartësit Ll. Hysi e O. Çaçi, por edhe nga komuniteti i Labërisë së Jashtme (Himarës), dhe nga komuniteti i Labërisë së Brendshme (Lumit të Vlorës, Kurveleshit të Poshtëm dhe Mesaplikut) dhe kujtohet si shembull me nderim. Është vajtimi i plakut të bardhë Grigor Çaçit nga Palasa, babai i shkrimtarit Aleks Çaçi për gruan e tij, Envantinë, vdekur në vitin 1960 (nëna e Aleksit). Në Labëri ishte turp që burri të vajtonte me ligje gruan. Sipas traditës gruaja qante burrin. Xha Gogua theu një tabu dhe dha një mesazh njerëzor me vlera të vërteta familjare, ndjesore e me dhembshurinë e dashurisë bashkëshortore, një ligjërim me lot e krenari dhe me përmasa universale.
Ç’dimë për Aleks Çaçin dhe rrethanat e krijimtarisë së tij? Ishte poet, shkrimtar dhe publicist shqiptar. Njihet si pjesëtar i grupit të shkrimtarëve shqiptarë të viteve ’30-të, ku dhe nisi të shkruaj vjershat e para. Pseudonimi i tij ka qenë Deme Petriti. Si rezultat i aktiviteteve të tij revolucionare, si dhe shkrimet e tij, në 1936 ai ishte i izoluar në qytetin e Beratit për dy vjet nga ana e regjimit të Mbretit Zog. Çaçi ishte një anëtar aktiv i luftës për pavarësi nga shtypja e huaj. Që nga ditët e para të organizimit me Lëvizjen, ai ka punuar në grupin redaktorial te “Kushtrimi i Lirisë”, ku ai kishte botuar artikuj të shumtë, poezi dhe prozë. Aleks Çaçi ishte gjithashtu i ngarkuar me një tjetër gazetë, “Trumpeta Çlirimtare”. Pas luftës, ai ka punuar në Lidhjen e Shkrimtarëve e të Artistëve, si dhe në shumë gazeta dhe revista letrare të asaj kohe. Njëkohësisht është marrë edhe me përkthimin e literaturës letrare nga greqishtja në gjuhën shqipe. Ai njihet vërtet si një përkthyes i talentuar i poezisë greke, nga ku do ta veçonim për librin “Një mijë vajza të vrara dhe poezi të tjera” të poetes së njohur antifashiste greke Rita Bumi Papa, etj. Në brezin e shkrimtarëve të rinj realist të viteve ’30, Aleks Çaçi dallon për lirikën sociale dhe politike. Çaçi u njoh kryesisht si poet lirik dhe me vargjet e tij u bë këngëtar i këtij brezi të ri letrar që po konturohej në skenën e ndezur të kohës, për të cilën po flasim e po shkruajmë. Krijimtarinë më të mirë të asaj kohe e përmblodhi pas Luftës në vëllimin “Ëndërrime”. Poezia e Çaçit i kushtohet njeriut të thjeshtë, veçanërisht rinisë dhe shquhet për frymë njeridashëse dhe ndjenja të buta. Është një klasifikim nga studiuesit e historisë së letërsisë shqipe, që e klasifikon atë në dy etapa: etapa e parë, që nis me fillimin e shkrimit të shqipes, qysh nga shek. XV dhe arrin deri në vitin 1939; etapa e dytë nis me letërsinë pas 1939-ës dhe vijon deri në sotshëmri. Etapa e parë përmban në vetvete tri periudha: 1. Letërsinë e vjetër shqiptare (v. 1462-1555-fillim shek. XIX) [është gjetur një dokument më i hershëm, që na rrëfen se shkrimi më i vjetër shqip është një lutje në shqip dhe në italisht në fletën e një Bible, që mendohet se është i shek. XIV, ndërsa përmendja më e hershme e gjuhës shqipe shkon në vitin 1285, në Ragusa, ku qenkej dëgjuar një zë që paska thirrur në male në gjuhën shqipe, po s’është objekt i këtij shkrimi kjo çështje]; 2. Letërsinë e Rilindjes Kombëtare (mesi i shek. XIX – 1912 dhe 3. Letërsinë e Pavarësisë (1912 -1939). Letërsia Shqiptare e Pavarësisë, periudhë në të cilën na shfaqet emri i Çaçit, zbërthehet në tre etapa: e para, 1912-1920; e dyta, 1920-1930 dhe etapa e tretë, 1930 -1939. Dhe pikërisht në etapën e tretë (1930-1939, zhvillimi i prozës, me krijimtarinë e Kutelit, Spasses, Stërmillit etj., u shfaq me fytyrën e pasqyrimit realist para lexuesit dhe kohës. Në të njëjtën kohë, nëpërmjet krijimtarisë dhe veprimtarisë publicistike të brezit të ri të viteve ’30 si Bulka, Çaçi, Varfi, Marko, etj., e sidomos me uraganin krijimtar të Migjenit u thellua vështrimi kritik ndaj realitetit. Një frymë e re revolucionare mbushte edhe shpirtin krijues të Çaçit, sikurse te krijuesit e tjerë. Gjendja e mjeruar e njerëzve, kriza ekonomike, rritja e ndjenjës së protestës, lëvizja demokratike e antifashiste, përhapja e ideve të reja përbënin tematikën e poezisë, tregimit, skicës dhe pamfletit, që lëvroi Çaçi, ngarkuar gati në çdo prodhim letrar me tone të thella optimiste. Aleks Çaçi krijoi pas luftës shumë letërsi militante, atë që kërkonte koha, atë që prodhonte letërsia nën regjimin e Enver Hoxhës.
Krijimtaria e autorit dhe A. Çaçi si zë në botimet e nivelit akademik: Emri i tij përmendet në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar, 1985 për ndihmesën e ndjeshme që, krahas Musarajt dhe Varfit, Çaçi dha në formimin e letërsisë së re, të tre vlonjatë, shkrimtarë që morën pjesë në LANÇ. Vihet në dukje se në letërsinë e pas Luftës, në fillimet e saj Çaçi shkroi vjersha entuziaste, ku gjeti pasqyrim ngazëllimi për jetën e re, ku përmendet për poemën liriko-epike “Ashtu Myzeqe”, në të cilën mbisundoi shprehja e ndjesive lirike të karakterit të ndryshëm. (vep. e cit.,: f. 604, f. 852). Në botimin e ri të Fjalorit Enciklopedik Shqiptar (FESH) zërin e tij e ka përgatitur kritiku Dalan Shapllo, ku shkruan për Çaçin: “Poet. Lindi në fshatin Palasë të Himarës. Kreu shkollën e mesme Tregtare në Vlorë. Bën pjesë në krijuesit letrarë të v.’30, si P. Marko, Sh. Musaraj, Dh. Shuteriqi, V. Stafa, N. Hakiu, A. Varfi etj. Botoi veçanërisht te revista e Korçës “Bota e re”. Në poezitë e tij përshkroi sidomos gjendjen e rëndë të fshatarësisë. Mori pjesë active në Luftën ANÇ dhe punoi në revistën ilegale “Kushtrimi i Lirisë”. Shkrimet e atyre viteve, përfshirë publicistikën dhe dramën “Margarita Tutulani” ua kushtoi luftës. Përdori pseudonimin Demo Petriti. Vendin kryesor në krijimtarinë pas Çlirimit e zë poema “Ashtu Myzeqe” (1947), që i kushtohet jetës së fshatarësisë, të cilën e jep me ngjyra realiste. Vargu i A. Ç. përgjithësisht anon nga një formë e lirë. Shkroi lirikë qytetare, shoqërore dhe prozë me temë nga jeta e varfër e fshatit shqiptar në të kaluarën. A.Ç. u mor edhe me përkthime poetike, sidomos nga letërsia e re greke” (shih: FESH, 1, ASHSH, Tiranë, 2008, f. 369 – 370). Ndërsa Robert Elsie, kur trajton vërshimin e realizmit socialist, sidomos letërsinë shqiptare të pasluftës deri më 1961, shkruan: “Pas gati pesë shekujsh ekzistence, poezia shqiptare tani kishte rënë në një hon artificialiteti. Nga poetët e rëndomtë në këët periudhë mund të përmendim shkarazi Aleks Çaçin (1916-1989), Mark Gurakuqin (1922-1970), Luan Qafëzezin (1922-1995) dhe Llazar Siliqin (1924 – 2001), të cilët sollën në poezinë lirike tema politike dhe didaktike. Asnjëri prej këtyre poetëve nuk dëshmoi ndonjë talent, ose se ky u mungonte, ose nga “kritika konstruktive” e vazhdueshme e dogmatikëve partiakë. Çaçi, i lindur në Palasë të bregdetit të Himarës, përmendet kryesisht për poemën “Ashtu Myzeqe”, Tiranë 1947, për shndërrimet në krahinën e prapambetur të Myzeqesë, një temë që do ta ritrajtonte më pas në “Ti je Myzeqe?” (Shih: Elsie, Robert, “Histori e Letërsisë Shqiptare”, Tiranë – Pejë, Dukagjini, 1997, f. 382 – 383). Në këtë tekst, bibliografia e Çaçit shënon: “Ashtu, Myzeqe”, Poemë (Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve, Tiranë, 1947) 30 f.; “Ti je, Myzeqe?”, (“Naim Frashëri”, Tiranë 1970) 50 f.; “Vepra letrare” në 3 vëll. (“Naim Frashëri”, Tiranë 1987) 340, 308, 408 f. Ndërkohë, duke patur në duar veprën e plotë letrare të Çaçit, botuar në atë kohë, mund t’i japim një informacin më të hollësishëm lexuesit të “Tirana Observer”. Seria e veprës letrare të shkrimtarit Aleks Çaçi përmban tre vëllime, ku është përfshirë pjesa më e madhe e krijimtarisë së këtij autori në poezi dhe në prozë. Vëllimi i parë përmban krijimtarinë e tij poetike të botuar që nga vitet ‘30, të shek. XX, kur ai hodhi hapat e parë në letërsi, e deri në vitet ’70. Vëllimi i dytë i paraqet lexuesit krijimtarinë poetike që autori ka botuar nga vitet 1970 – 1987 (pothuaj, deri sa rrojti). Poezia, që përfshihet në këtë vëllim, është marrë kryesisht nga librat e e botuar, si nga “Fjalë të bardha”, “Aroma e tokës”, “Bisedë me diellin”, Kaniks”. Vetëm disa vjersha janë marrë nga shtypi i përditshëm dhe periodik. Në vëlimin e tretë është përfshirë e gjithë krijimtaria letrare e autorit e shkruar në prozë. Përfshihet në të proza e shkruar në vitet’ 30, në vitet e LANÇ, si dhe proza e shkruar që në vitet e para të Çlirimit deri në vitin 1987 (afër viteve të fundit të jetës, kur u botua dhe vepra e plotë letrare e tij). Përveç reportazheve, tregimeve, skicave, kujtimeve në këtë vëllim është përfshirë dhe drama “Margarita Tutulani” e shkruar dhe e shfaqur gjatë LANÇ dhe e botuar në vitin 1945 në Berat. Redaktore e serisë së veprës letrare të Çaçit është Rozeta Uçi. Ndërsa parathënien e ka shkruar akademiku dhe gjuhëtari i madh Androkli Kostallari. Në vëllimin e parë, në rend kronologjik, janë botuar vjershat e periudhës 1935 -1944; poezitë e botuara në shtypin ilegal (si në “Kushtrimi i lirisë”, “Zëri i popullit”, “Trumbeta çlirimtare” dhe “Zëri i Vlorës”, gjatë viteve 1942-1944); katër poemat “…Ashtu, Myzeqe”, 1947; “Me ty, Stalin!”, 1948; “Zarika”, 1955, “Ti je, Myzeqe?”, 1970; si dhe vjersha (në përgjithësi të gjata) nga libri “Këngët e dheut ”, 1951; nga vëllimi: “Na ish një kënetë”, 1957; nga libri “Flamuj të kuq”, 1963; nga libri “Legjenda e kuqe”, 1968, e cila nis me poemën, titullin e së cilës mban libri, vijon me poemën tjerër “Mbi krahët e hapësirës” dhe ecën nëpër 21 vjersha të vogla. Aleks Çaçi ka shkruar dhe letërsi për fëmijë. Vëllimi I i veprës letrare të autorit mbyllet me poemën për fëmijë “Erdhi dita jonë”, 1972. Ai ka shkruar edhe libra të tjerë për lexuesit e vegjël. Po e nisim me novelën “Na hoqën çatinë”, 1946, e ribotuar disa herë – novela e parë e botuar pas Çlirimit të vendit për fëmijët, e cila është përfshirë në Veprën Letrare, 3 të A.Çaçit, “Vogëlushja dhe pëllumbi” poemë, 1954, rikrijim sipas një poeme të shkrimtarit francez Pier Gamarra; “I huaj në vendin e tij”, tregime, 1971, përfshirë në Veprën Letrare, 3 të autorit; “Përse e përjashtuan Agronin nga shkolla”, tregime me figura, 1971; “Erdhi dita jonë”, 1972, siç e përmendëm më sipër, “Shi me diell”, tregime, 1973, përfshirë në Veprën Letrare, 3 të Çaçit; “Tregime të zgjedhura për fëmijë”, 1976. Dy vjershat e para të autorit “Kositësit” dhe “Shkoi jeta plot me lot” janë botuar në vitin 1935. Viti vijues, 1936 pati një shpërthim të djaloshit 20 vjeçar plot me ëndrra të bukura, që thyheshin përballë realitetit të trishtë. Idealet e tij dhe të brezit që përfaqëson, botën e brendshme të atyre viteve na e vizaton me vetëm 6 vargje të thukëta në formë autoportreti, në vjershëzën e titulluar “Vetes sime”. “Veten e ndjej të kyçur/ Në një kafaz të vjetër/ Dhe si skelet jam bërë,/ Po jap e marr ta thyej,/ Të bëj një botë tjetër,/ Të madhe dhe të gjerë” 1936. Në përgjithësi ai dallohet si shkrues i vargjeve të gjata, që të lodhin në lexim dhe që nuk mbahe mend më tej, por po të qëmtosh gjen edhe poezi të shkurtra, që nuk të bezdisnin, që kanë ajër, çiltërsi, ndjenja të sinqerta, në fakt të thëna jo shumë poetikisht, të drejtpërdrejta, veçse përsëri u ndihet jodi jonian, kaltërsia, kanë frymëmarrje. Ja një poezi tjetër me 10 – 12 vargje të lira: “Në tokën tonë ka ajër,/ Ka për mua, për ty./ Fjalët, këmbët, na i shtyn ajri./ Ajri na lan sytë,/ na mbush mushkritë,/ Rrit fitoren tonë,/ Merr fjalët dhe i shpie larg,/ Fëmijët qeshin dhe buzëqeshjen ua merr ajri./ Merrni frymë,/ Kemi ajër,/ Ajër plot…”. Titullohet “Ka ajër” dhe është botuar në revistën “Ylli”, nr. 11, 1973. Dallohet që përtej që është e modelit entuziast. (Është përfshirë në vëll. 2 të Veprës letrare të Çaçit, f . 296). Edhe në vëllimin II janë botuar vjersha të zgjedhura nga libri “Fjalë të bardha”, 1973; vijon me librin “Shtëpia përballë diellit”, 1975, i cili përmban dy poema “Lule nga kopshti im” (Mars 1973- Mars 1974) dhe “Shtëpia përballë diellit” (Nëntor 1974), që është dhe titulli i librit përzgjedhës; më tej vijnë vjersha nga libri “Era e popullit”, 1977, ku përfshihet dhe dy poema: “Zëri i të parëve tanë” (1975) dhe “Festa e çelikut” (Nëntor 1975); në vijim kemi vjersha nga librat “Aroma e tokës”, 1980; “Bisedë me diellin”, 1983, “Kaniks”, 1985, si dhe vjersha të botuara në shtypin e përditshëm dhe periodik, qysh nga 25 Nëntori 1962 – 22 Prill 1984, si “Drita”, “Nëntori” dhe “Ylli”. Vepra letrare 3 përfshin prozën e Çaçit, që nis me shkrimet e viteve ’30, vijon me shkrimet e viteve të LANÇ, me dramën për Heroinën e Lirisë Margarita Tululani, nga shtypi i përditshëm dhe periodik: publicistikë, skica, tregime, botuar në “Tribuna e gazetarit”, “Bashkimi”, “Përpara” (1946), “Literatura jonë” (1947 e në vijim), “Letrari i Ri” (që nga v.1949), “Zëri i Popullit”, “Ylli”, “Zëri i Rinisë”, “Pionieri”, “Drita”, “Luftëtari”, “Fatosi” dhe “Nëntori”; nga libri me reportazhe “Përmes Greqisë heroike”, 1949, ku janë botuar dy reportazhet “Në Athinë” dhe “Heroi i Akropolit”, si dhe titujt që cituam kur paraqitëm librat e tij për fëmijë, botuar në vëllimin 3 të veprës letrare të A. Çaçit. Siç e përmenda më lart, Androkli Kostallari, i cili së bashku me Hamit Boriçin është dhe reçensues i Veprës letrare me tre vëllime të A. Çaçit, ka bërë dhe një parathënie të gjatë me 18 faqe, botuar në fillim të vëll.1. Kostallari na kujton: ““Një këngëtar me zemër trime do të qëndroj e do të jem…” Me këto vargje, që shkroi si betim ndaj shokëve të luftës gjysmë shekulli më parë, Aleks Çaçi i dha një përkufizim thelbësor patosit të rrugës së vet krijuese, rrugë në të cilën poeti ka ecur përpara e është ngjitur gjithnjë më lart, pa harruar asnjëherë se nga është nisur”. (Shih: Çaçi, Aleks, “Vepra letrare, 1”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1987, f. 5 – 6). Nuk do të ndalojmë shumë nëpër letërsinë e shkruar dhe të botuar të autorit, sepse ajo sot nuk është letërsi aktive, nuk bën jetë qarkulluese, nuk lexohet nga lexuesi i kohës. Pra duke patur jetë pasive i përket arkivave letrare. Po qëndrojmë tek poema që identifikohet me Aleks Çaçin.
Kthim në vitet 1946-47: “…Ashtu, Myzeqe!”. Në poemat e viteve të para të Pasçlirimit krahas luftës, u pasqyruan edhe ngjarjet, dukuritë dhe problemet e jetës së re, që po fillonte, që po ndihej, që po ndërtohej me entuziazëm, besim e fuqi, kur po hidheshin themelet e asaj që aspirohej shekuj e shekuj me radhë. Një ndër veprat e para letrare për këtë realitet të ri, për të cilët shqiptarët falën maksimalisht djersën, mundin edhe gjakun, është poema “…Ashtu, Myzeqe!” e A. Çaçit. Kjo poemë është jehonë artistike e shprehur në plan lirik për ndryshimet që kishin ndodhur deri atëherë në historinë e jetës së fshatit shqiptar, për realizimin e ëndrrës së bujqëve të varfër për të punuar të lirë në tokën e tyre. Poema u shkrua duke ndjekur gjurmët e freskëta të ngjarjeve të jetës. Këtë lidhje të drejtpërdrejtë të poemës me jetën aktuale të asaj kohe e pohon më vonë vetë autori, i cili, ndërmjet të tjerave, jep edhe këto të dhëna për historinë e krijimit të veprës: “E nisa më 1945. Në janar të vitit 1946 botova një pjesë të saj në revistën “Bota e re”. Pastaj, pjesën e tretë të saj me titull “Në dhe të huaj” në numrin e parë të revistës “Literatura jonë”, viti 1947. Po atë vit poema u botua e plotë, libër më vete, me titullin “…Ashtu, Myzeqe!” (Shih “Drita”, 1979, 25 Shkurt, f. 11). Ndjenjat entuziaste i kanë dhënë veprës atë frymë të theksuar lirike që e përshkon nga fillim deri në fund. I pushtuar nga gëzimi i përgjithshëm i bujqve që bëhen zotër të tokës, poeti futet në mendime të thella mbi rrugën historike që ka përshkruar myzeqari për të arritur nga robëria, shtypja dhe shfrytëzimi më i egër në liri. Ky meditim mbi kohë të ndryshme (kur fshatari myzeqar nëpërkëmbej e poshtërohej nga arbitrariteti i pakufizuar feudal, kur shfrytëzimi arriti atë shkallë të tejskajshme, saqë “durimi” mori fund, bujqit e varfër me armë në krahë iu ngjitën malit për të shporrur pushtuesit e bejlerët dhe, kur ata, arritën të marrin tapitë e tokave) ka përcaktuar dhe atë strukturë “triptiku” të poemës “…Ashtu, Myzeqe!”. Në këtë vështrim të ngjeshur mbi kohët, në këtë vepër të A. Çaçit duhet parë shenja e asaj prirjeje për sintezë që u bë tipar i përgjithshëm i këtij lloji poetik në ato vite. Përqasja e tablove të së kaluarës së largët, të luftës kundër pushtuesve dhe atyre bejlerëve sundues që u bashkuan me pushtuesin e u bënë gjakpirës të fshatarëve pa tokë, dhe të jetës aktuale të Pasluftës, i jepte dorë poetit për të nxjerrë në pah se Çlirimi i bujqve të varfër nga robëria shekullore ishte një moment kthese rrënjësore në jetën e fshatit shqiptar. Kontrasti i përftuar nga ballafaqimi e krahasimi i tablove të “triptikut” poetik bën që të spikasë më qartë si mjerimi i së kaluarës, ashtu dhe faqja e re që mori fshati, me mënyrën e jetesës që po ndërtohej, duke shkelur nëpër rrugë që më parë nuk ishin kaluar. Poema “…Ashtu, Myzeqe!” sjell pasurim në zhvillimin e këtij lloji letrar edhe me mënyrën e konceptimit të heroit dhe të mishërimit artistik të tij. Ndërmjet dy prirjeve që ishin shfaqur deri atëherë: përqendrimit mbi një hero të vetëm dhe paraqitjes së një grupi figurash heronjsh, poema e A. Çaçit përfshihet në këtë prirjen e fundit, duke pasur, natyrisht, disa veçori origjinale. Ai, në qendër të poemës vë një masë të tërë njerëzish, masën e mjerë të bujqve të varfër të Myzeqesë. Duke vënë përballë njëra- tjetrës figurën e masës së bujkrobërve myzeqarë dhe hije e rëndë të beut, poeti ka realizuar me sukses pamjen e parë të “triptikut”, atmosferën e rëndë, mbytëse, që i zinte frymën fshatit shqiptar të paraçlirimit, tmerrin e pafund që u shkaktonte njerëzve që nga lindja deri në vdekje fytyra e urryer dhe e egër e beut të pashpirt, nga e cila edhe “Fëmijët bërtasin:/ “Ja beu!”/ Dhe gjyshja/ dhe plaku/ dhe nusja/ dhe burri/ tmerrohen:/ “Ja beu!”/ Dhe dheu/ bën vija të thella: “Ja beu!”(Shih: Çaçi, Aleks: “Vepra letrare, 1”, Tiranë, Naim Frashëri”, 1987, f. 120, si dhe: Çaçi, Aleks: “…Ashtu, Myzeqe!”, Tiranë, 1947, f. 8). Në poemë ka përfytyrime shumë të freskëta e befasuese për kohën, siç është paralelizmi që bëhet mes bujqve të varfër dhe zogjve: te zogjtë dhe myzeqarët poeti vëren se ka diçka të përbashkët në ndërtimin e banesave, të kasolleve e të foleve të tyre – ndërtimin e tyre “me bar e me baltë”. Por, megjithëkëtë ngjashmëri, poeti vëren se bujqit “skllevër të beut” janë edhe më të mjerë se zogjtë që fluturojnë të lirë në qiellin e tyre. Pas pasqyrimit me realizëm e vërtetësi jetësore të shtypjes e të ëshfrytëzimit feudal, vijnë natyrshëm pjekja e revoltës, lufta për liri dhe kthimi me fitore, në pjesën e dytë të “triptikut” të poemës. Në të jepet masa e paidentifikuar e robërve të tokës si një grup skulptural: e rëndë, e vërejtur, e revoltuar. Në kuadro të tilla sintetike poema shënoi arritjet e para në ndriçimin e rrugës së vështirë të fshatit nga robëria në liri. Përqasja e pjesëve të “triptikut” poetik ka ndihmuar për të nxjerrë më qartë në pah mjerimin e zi të së kaluarës, madhështinë e luftës dhe shkëlqimin e shfaqshëm të agimit komunist, të propaganduar me të gjitha energjitë e mundshme dhe frontalisht. Me këtë vështrim sinkronik të epokave që janë në kontrast me njëra-tjetrën, autori ka mundur të japë me pak penelata ngjyrash plot dritë pamjen e fshatit, kur ai po hidhte hapat e para në këtë drejtim të ri, në të cilin e orientuan drejtuesit fitues, që u emërtua “rruga socialiste”: “Agimi ka rënë/ dhe fusha po qesh…/ E nisën betejën/ për jetën e re,/ punojnë të bashkuar/ njëzet pendë qe,/ ashtu, Myzeqe!” (Shih: Çaçi, Aleks: “Vepra letrare, 1”, Tiranë, Naim Frashëri”, 1987, f. 136), me të cilat mbyllet edhe kjo poemë e hovshem, e tipit të marsheve, e shkruar me frymë revolucionare (dhe s’kishte se si të shkruhej ndryshe). Poema “…Ashtu, Myzeqe!” është ndër veprat e para që pasqyruan atmosferën e lirë të jetës së fshatit shqiptar të pasçlirimit. Siç vinte në dukje kritika e kohës, kjo vepër trajtonte “një temë të madhe” duke i kënduar për herë të parë Myzeqesë së shtypur, Myzeqesë kryengritëse dhe Myzeqesë së lirë (Shih: Shuteriqi, Dhimitër S. “Literatura jonë”, “Recension për poemën “…Ashtu, Myzeqe!” të A. Çaçit”, Tiranë, 1948, nr. 12, f. 46). Por, përveç se me tematikën dhe problematikën e pasur dhe të rëndësishme, kjo vepër e ndihmon zhvillimin e poemës në ato vite edhe me elementet e freskëta të formës artistike, duke përfshirë këtu ritmin e vargun e saj, që ecën mjaft i sigurt e nuk bëhet monoton, me gjithë rimën e rrallë”. Për të thuhet, gjithashtu, se nuk është një varg i lirë, si mund të duket në një vështrim të parë”, ndonëse mjaft i çliruar, origjinal dhe i fortë, të cilin poeti e përdor për herë të parë” (shih: Shuteriqi, Dhimitër S., vep. e cit., f. 46). Në këto vargje masash të ndryshme mbizotëron gjashtërrokëshi trokaik, të cilit i japin gjallëri dhe muzikalitet theksat rimikë të fiksuar, përgjithësisht, në të dytën dhe në të pestën, por që, herë pas here, alternohen me ndonjë nëntërrokësh, duke krijuar kështu variacione ligjërimi poetik.. Kjo poemë bëri bujë që kur doli dhe jehona e saj i kishte rrënjët në njohjen e realitetit dhe në lidhjet e forta me jetën, duke përcjellë mesazhe optimiste e shprese për një jetë të lumtur. Në qoftë se studiojmë Roland Zisin e kemi më të qartë pozicionimin e veprës letrare të Çaçit, sidomos vjershërimin e tij militantesk. Në librin e tij “Letërsi bashkëkohore shqipe: poezia”, edhe Prof. Zisi thekson se poezia shqipe e periudhës 1945-1990 duhet parë në kontekstin socio-politik dhe kulturor kur u krijua. Kur trajton platformën estetike të Letërsisë së Realizmit Socialist, me parimet, ligjësitë dhe kërkesat estetike, studiuesi na kujton se ajo platformë kishte element mbushës partishmërinë komuniste, botëkuptimin marksist – lemninist dhe militantizmin, perspektivën historike dhe optimizmin historik, heroin pozitiv, përmbajtjen socialiste dhe formën kombëtare, tendenciozitetin klasor revolucionar, si dhe kriterin as lustrim, e as nxirje të realitetit. (Shih: Zisi, Roland, “Letërsi bashkëkohore shqipe: poezia”, Tiranë, “Naimi”, 2015, f. 31-41). Në Bibliotekën Kombëtare janë 34 regjistrime bibliografike të autorit Aleks Çaçi. Nuk po zgjatemi më tepër, sepse ka ngjashmëri të krijimtarisë së A. Çaçit me atë të A. Varfit, autor të cilin e kemi trajtuar të dielën e kaluar tek gazeta jonë “Tirana Observer”. Vjershërimi i Çaçit i përket letërsisë së angazhuar e do të kujtohet më tepër për vlerat njohëse, edukative, moralizuese, sesa për vlerat artistike, që sita letrare e kohës nuk i mban dot lart, se nuk qëndrojnë.
