“Vështrim i përgjithshëm
mbi të qënit gjallë të
Shën Mërisë së Virgjër sipas Jul Varibobës”
Jeta është një karakteristikë që i dallon objektet nga
proceset e qëndrueshmërisë së përhershme prej atyre, të cilët nuk e kanë një të
tillë dhe nëse këto funksione i kanë humbur dhe iu kanë shteruar nga vdekja,
klasifikohen si të pashpirta. Titulli i veprës në gjuhën arbëreshe që përfshin
fjalën gjella, është një koncept i bukur për lexuesin sot, duke dhënë idenë e
gjallesës, të qënit gjallë, pra jetës së një figure udhëheqëse që vendos
Variboba në qendër të veprës së tij. Është shkruar për të se është shkrimtari i
parë shqiptar, i cili botoi një vepër thjesht letrare.[1]
Duhet shtuar se ashtu si në gjithë veprat e mëparshme të shkruara shqip, kjo
vazhdoi rrugën e paraardhëseve të saj, të cilat u përqendruan ose në jetën e
heroit kombëtar Gjergj Kastrioti – Skënderbeut, si udhëheqësi i zemrave
arbnore, ose në lidhje me besimin katolik. Shkrimin rreth temave dhe çështjeve
që lidhen me botën e krishtërimit e sidomos atë katolik romak për vetë
influencat që në periudhën kur janë shkruar veprat, kisha ndërmerrte gjithmonë
e më tepër nisma për refrmimin e saj nëpërmjet
koncileve. Sigurisht, duhet pranuar edhe sfondi jetësor i shkrimtarit Jul
Variboba, pasi të qenit pjesë e klerit katolik e bën drejtpërsëdrejti të lidhur
me një frymë të tillë letrare, jo shumë të shkëputur prej laikes.
Kemi të bëjmë me një shkrimtar që në duart e lexuesit
paraqitet si një poet popullor e po aq sa një shkrimtar i zakonshëm.[2]
Ka një lloj naiviteti gjatë gjithë veprës që përshkon mënyrën e të shprehurit të
Varibobës dhe kjo sipas studiuesve që janë të qëndrimit se e gjithë kjo dëlirësi
në shkrim është rezultat i marrëdhënieve të komplikuara me familjen prej tij
dhe “rebelimit” që shfaqi në momentin kur vendosi që t’i kushtohet jetës
baritore të udhëheqësit shpirtëror të komuniteteve që besonin në Krishtin.
Në fillim të veprës hasim në letrën që ai i dërgon Shën Mërisë
një lloj dialogu mes autorit dhe kësaj figure sublime të botës së krishterë, ku
ndër të tjera përmenden lajmi i engëllit Gabriel se do të lindte Krishti fëmijë,
mbret i qiellit dhe i tokës dhe gjithashtu tre muajt që kaloi Shën Mëria në shtëpinë
e Shën Elizabetës. Këto dy momente janë pjesë e një rituali të përhapur katolik
në mbarë botën, pjesë e lutjes së shën Mërisë, rruzares, ku kërkohet ndërmjetësia
e saj për tek Hyji dhe në një farë mënyre mund ta shohim me syrin e atij që e
shpreh lutjen e vet nëpërmjet letërsisë si një proces i rëndësishëm i të
shprehurit post meditimit. Po në këtë pjesë biseda më Shën Jozefin dhe përshkallëzimi
kur i drejtohet “Xhezusit”, edhe pse s’kemi të bëjmë me vargje metrikisht të njëjta
i jep atyre një sens tingullimor krejt të veçantë.
Kalimera e Natallevet, që në gjuhën arbëreshe është vigjilja
e Krishtlindjes tregon njëherazi origjinën arbëreshe nga jugu i Arbërisë, i
cili ka qenë si rajon pjesë më e prirur për të patur kontakt me gjuhën greke
dhe së dyti italianizmat që tashmë prej zbarkimit të tyre që prej 200 vjetësh në
atë periudhë, ishin përshtatur dhe bërë pjesë e gjuhës së tyre. Ndërkaq, udha e
Shën Mërisë dhe “Shën Xhuzepes”, siç e quan Variboba Jozefin drejtohet që në
fund të këtij rrugëtimi letrar të vijë madhështia e Xhezusit.
Kënka e të zgjuarit për lindjen e Krishtit është ndërtuar si
një lloj ninulle që përkund në vargje Krishtin me përshkrimin e tij fizik.
Tek “Nj’ater kënk” ndërkohë Krishti është bërë pjesë e
zemrave të besimtarëve, lartësohet përjetësia e dashurisë së Hyjit nëpërmjet
figurës së përsëritjes dhe figura e jezusit është e përthithur sipas ambientit
arbëresh.
“Ave Maria”, e përbërë nga litanitë, shprehet në vargje duke
marrë tjetër sens tingullor dhe për të qenë më e thjeshtë për lexuesin që merr
pjesë para meshe, ose lutet në shtëpi që ta përvetësojë në mënyrë artistike afrimin
me Zotin.
Ndërkohë tek “Salve Regina” mafhërohet të qënit e përfuajtur
e Shën Mërise dhe tek “Ave Maria Stella”, figura e kësaj femre që lartësohet në
çdo frazë shikohet si drita e jetës. Pjesa “O bella mia speranza” e shfaq
poetin të vetëflijuar në emër të shpresës së Hyjit dhe me një dashuri që
tejkalon kufijtë e asaj që përjetojnë të dashuruarit, duke i dhënë kësaj
ndjenje një tjetër dimension. Tek “La più bella verginella”, Variboba i gëzohet
pranisë së Shën Mërisë dhe lutet ndaj saj në një adhurim krejt të sinqertë. Në
pjesën “Ave Maria”, të dytë, Variboba e quan Shën Mërinë mbretëreshë të
sakramenteve, duke e lidhur pazgjidhshmërisht me misterin e besimit katolik si
pika kyçe e referimit të këtij besimi.[3]
Edhe pse në botimin e veprës së plotë të Varibobës së fundmi
thuhet se “Ajo nuk është as një katekizëm, as një diskurs teologjik a epos
religjioz për historinë e shenjtë, por është një diskurs artistik për dashurinë
dhe dhimbjen njerëzore, për metaforën e misterit të mëmësisë virgjërore”[4],
ky qëndrim është krejtësisht i diskutueshëm dhe i kundërshtueshëm duke marrë
parasysh përmbajtjen e “Shujtës shpirtërore”, ose “Catechismo della Chiesa
Cattolica”. Mbi të gjitha në “Dottrina Cristiana” vihet re haptazi dhe
themelohet idea në fshatarin arbëresh që e njeh Krishtin në një mënyrë shumë të
thjeshtë dhe të padjallëzuar se jeta e vepra e Tij, nëse kuptohen e jetësohen
nga ne përbëjnë dijen dhe doktrinën e vërtetë kristiane. Variboba i kërkon
lexuesit besimtar të jetë “fytyrë” e Jezusit.
Veçantia e pjesës “Credo” është se shkrimtari bashkon idenë e
besës me besimin dhe ndërton një urë lidhëse mes nacionalizmit dhe besimit. “Li
Comandamenti” bashkon 10 urdhërimet në formën e krijimeve gojore popullore dhe
ndërthur me to jo vetëm ato që përfshijnë shkrimet në gur të përcjella prej
Moisiut, por edhe katekizmi i Papatit. Variboba dialogon me Zotin dhe me
Krishtin si vetë hyjnore në “Miserere mei, Deus”, i bën premtime Hyjit duke
anashkaluar pak doktrinën kristiane në “Nj’atër vjersh pendimendi”.
Pas reflektimit, shkrimtari i drejtohet Zotit me pendesë dhe
kërkon shpëtim prej vetëndëshkimit nga ndërgjegjësimi prej mëkatit tek “Kenk
spirituall”, e cila sikurse edhe nga titulli që mban shpreh lidhjen shpirtërore
të pakëputshme që ka Variboba si një përfaqësues i devotshëm i klerit katolik
romak, i cili e di tashmë se si duhet ta udhëheqë komunitetin e vet shpirtërisht.
Pa ndërprerje, i kërkohet Shën Mërisë ndërmjetësim në “De profundis” dhe në
“Sakramendet e Qishës” shenjtëron sakramendet në vargje si një lloj rikujtimi i
një pjese të informacionit që tashmë i është përcjellë lexuesit. “Pater Noster”
e quan ai dhe “Ati ynë” ne, rimohet në vargje për lehtësi qëndrueshmërie në
kujtesë, duke shtuar dhe një lartësim dhe nxjerrje në pah të Shpirtit Shenjt,
si formë e shfaqjes së Hyjit në tokë. Direkt pas kësaj, “Veni, Sancte Spiritus”
shfaq problemet që përball autori dhe bashkësia sociale përreth tij e ndërkohë
ftohet Shpirti i Shenjtë të zbresë në tokë sërish për të ndriçuar shpirtrat
njerëzorë. Ndërkohë në “Veni, Creator Spiritus” përshkruhet Trinia e Shenjtë de
“katekizmi letrar” merr udhën për të tjera njohuri mbi mënyrën e njohjes së
Hyjit sipas këtij besimi. “Olà, Fedeli” udhëheq shpirtrat e lexuesve dhe
besimtarëve, pikërisht tek Buka e Shpirtit dhe tek mëkatet.
Në “Brami or Sapere” bie një hije zie, e cila është e
ilustruar e asonanca të shumta dhe nxjerr panoramën e vdekjes së Krishtit në
kryq për shpëtimin e mëkatarëve dhe ngritjen e tij në qiell. Pasohet kjo
ngjarje edhe me një bashkëbisedim që improvizon autori në vargje mes Shpirtit të
Shenjtë dhe Jezu Krishtit.
Në “Alma Contrita”, pasi është ndalur dy herë tek sakramentet
më parë, Variboba nxjerr në pah edhe rëndësinë e kungimit.
Pas kësaj, hasim sërish lartësmin e Hyjiit dhe thurjen e
lavdeve ndaj tij në “Te Deum Laudamus”, ndërsa tek “Jesu, Corona Virginum” madhështia
e Krishtit dhe Ungjillit shpalosen duke u përmbledhur më vonë të gjitha ato që
janë thënë në këngët e mëparshme si një lloj retrospektive dhe rishikimi të
informacionit të marrë që tashmë me pasurimin e vet piqet dhe merr tjetër
konotacion kuptimor.
Tek “Stabat Mater”, absurditeti i gozhdimit për mëkatarët u
krijon besimtarëve një lloj hendeku në besim dhe Jul Variboba e administron faktin e njohur botërisht më së
miri në vlerë të asaj që ka marrë përsipër t’i japë në dorë lexuesit përgjithësisht
besimtar, por në ditët e sotme edhe laik, të cilit i intereson mënyra e
hartimit dhe shprehjes së krijimtarisë, ose dijenisë së kthyer në art. “Kalimera
e Pashkëvet” skicon në mendjen e lexuesit ringjalljen e Krishtit, madhështinë e
fesë dhe bën një ftesë për gjithë besimtarët në adhurim, përshpirtëri dhe
lutje.
Në pjesën “Kanxuneta e Shën Mëris Bonkunxilit
Pjerr’Arbërisht” bekohen tokat shqiptare nga ardhja e Shën Mërisë në to, duke
marrë parasysh që një sërë zonash të krishtera në Shqipërinë e sotme, por që e
kanë fillin që në Arbërinë e kohës, kishin përshtatur emrin e Shën Mërisë me
vendin, pasi nëna e Hyjit ishte shfaqur tek besimtarët. Po kështu edhe tek
“Rresponxori i Shën Andonit” nëpërmjet lutjeve ndërmjetësuese dëshmohet lidhja
e gjatë dhe e kahershme që kombi shqiptar ka me këtë shenjt, duke marrë parasysh
edhe pelegrinazhet e shumta që vazhdojnë deri në ditët e sotme në Sebastien e
dikurshme, sot Laçi i Kurbinit.
Ndër të tjera tek “Rrusallezët e Kërsheta çë Llaudhárnjën
Shejtet” kërkohen për ndërmjetësim tek Hyji edhe shenjtër të tjerë si Shën
Gjergji, Shën Kozmai, Shën Viçenzi dhe Shën Xhuzepe për ndihmë lidhur me
turbullirat antikrisht në Mbuzat, zonën ku që caktuar Variboba të udhëhiqte
drejt Krishtit komunitetin katolik të zonës.[5]
Me “Thughen udhës këto kenk”, dëshmia e gjithë veprës përmbyllet
me dëshirën për martirizim të Varibobës në emër të dashurisë për Hyjin dhe për
shlyerjen e mëkateve në pendësë, “përvujtni” e “përshpirtni”.
Koncepti i tij për thjeshtësi shpirtërore dhe gjerësi shprehëse
e konceptuese[6]
i jep hapësirat e duhura për t’i marrë vëmendjen lexuesit e megjithatë mënyra
si është shprehur se lexuesi mund ta djegë librin nëse s’i pëlqen është një
lloj tipik dëshpërimi që zakonisht vlerësohet si mungesë e thelluar e ambientit
që nuk e vlerëson se e plotëson intelektualisht. Pavarësisht këtyre hipotezave
të pabaza në fakte historike lidhur me jetën e Varibobës, kemi sot në duar një
vepër me vlerë të konsiderueshme jo vetëm artistike që është thelb edhe i
njohjes së një kulture jo krejt të përgjithshme në trojet tona për shkak të
rrjedhës orientale historike që zgjodhëm të merrnim ose zgjodhën ta merrnim.
Punoi Jeta Deda
[1] “Letërsia e vjetër shqipe” – Sabri Hamiti
[2] Parathënia e “Gjellës së Shën Mëris Virgjër”
– Anton Nikë Berisha
[3] “La vita di Maria” – Giulio Variboba,
Cosenca, 1984
[4] “Vepra” – Jul Variboba, Botimet Toena
[5] “Gjella e Shën-Mërisë Vigjër” – Jul
Variboba, Ullano, 1762
[6] “Letërsia e vjetër shqipe” – Sabri Hamiti
Guciii
ReplyDeleteShzjjszi